Tomasz pawlak
Irena, Marian i Witkacy

Irena Solska, aktorka i kochanka Witkacego w latach przed I wojną światową, wspominała:

We wrześniu przyjechała [do Zakopanego] Mirta Noel – to ciągle był jeszcze rok 1913. Śmierć Mariańskiego [aktor Marian Mariański – ulubiony partner Solskiej w teatrze, zmarł 1 sierpnia 1913 zob. informacja] bardzo ją wzruszyła. Równocześnie z odczytami przyjechał do Zakopanego prof. Czerbak [Adam Czerbak – „profesor mediumistyki”, autor jednodniówek, po I wojnie przeprowadził się do Zakopanego1 – zob. informacja] – okultysta. Tych dwoje ciekawych ludzi spotkało się na odczycie, na którym nie byłam. Po odczycie przyszli do mnie na skromną kolację i seans. Mirta bardzo sobie tego życzyła!

Stolik okrągły, nas troje, na czwartym miejscu fotografia zmarłego kolegi. Trudno skromniej i prościej. Objawów żadnych. Profesor zmęczony odczytem, w przeświadczeniu, że seans się nie odbędzie, poprosił o odstawienie go do hotelu. Wyszliśmy z tego pokoju, wkrótce wracamy – Mirta znikła! Po chwili z pustej szafy, która stała w tym pokoju, wypadł kłąb – trudno powiedzieć ludzki: wypadła opętana Mirta. Głowa i ręce złączone z nogami, brzuch nadaje kształt kłębowi. Głosem niesamowitym, nieludzkim, zduszonym woła do profesora: „Amulet, amulet!” Profesor żegnał Mirtę i usiłował ją przeprowadzić przez pokój do kanapy. Mirta nie szła; to były skoki na głowie połączonej z nogami. Profesor pasami magnetycznymi usiłował rozprostować jej ciało. Z trudem, bardzo powoli, udało mu się przy mojej pomocy wsunąć poduszki pod jej wygięty kręgosłup, uspokoić i … jakże opisać piękno twarzy i rąk Mirty w chwili, kiedy zduszonym jeszcze głosem prosiła o odmówienie z nią Pod Twoją obronę. Zaczęła mówić. Wróżby jej były odpowiedzią na wszystkie moje troski i przeżycia:

– Hanka będzie zdrowa. Zmarły jest z tobą ciągle, nie zostawi cię samej. Chwile pełne grozy, które idą, wymagają opieki dla ciebie i Hanki. Przetrwacie wszystko. Szczęścia ziemskiego nie będziesz miała. Jesteś z rodu Atlantów! Nie wolno mi było tego mówić. Za to, że cię uświadomiłam, czeka mnie kara.

Te fantastyczne chwile, przerywane modlitwą, zostały mi na całe życie w pamięci. Mirta, jak powiedział profesor Czerbak, pod wpływem wielkiego przejęcia prawie nagłą, nieoczekiwaną śmiercią kolegi Mariańskiego wpadła nie tylko w trans, ale w stan kataleptyczny, tak silny, tak niezwykły, że profesor w swojej długiej pracy pierwszy raz w życiu widział coś podobnego. Wracając do pełnej świadomości, Mirta krzyknęła boleśnie:

– Oh, boli, nie wolno mi było mówić. Nogę mam skaleczoną, lewą nogę. Wysunął się tak boleśnie przez mały palec!

Stwierdziliśmy, że noga i mały palec miały krwawą szramę.

Profesor odjechał do Krakowa. Mirta została; prosiła o seans wieczorem. Nie chciałam z Mirtą zostać sama, bałam się. Przyszedł dr Wilczyński [Henryk Wilczyński, od 1908 r. lekarz z „Warszawianki” przy ul. Jagiellońskiej]. Notował, co Mirta mówiła, tym razem w skupieniu, w spokoju:

– Dom „Ornak” [willa rodziny Sokołowskich, obecnie przy Grunwaldzkiej 20] zbudowany jest na kościach zamordowanego dziecka, sprawdzić można w księgach parafialnych w Poroninie. Hanka [Hanna (Anna) Sosnowska – córka Solskiej, chora na gruźlicę] będzie zdrowa. Sobowtór Mariańskiego się zjawi. Narzeczona Witkacego p. J. [Jadwiga Janczewska] odbierze sobie życie w styczniu 1914 roku.

Drobne sprawy, które Mirta omawiała, wszystko się potem powoli realizowało.

Oto wspomnienia niezwykłe. Chciałabym to niespotykane medium przypomnieć tym, którzy ją znali, a dać poznać tym, którzy o Mircie Noel nie słyszeli. Zginęła w swoim mieszkaniu na Chmielnej podczas powstania 1944 roku. Mirta Noel – prawdziwe nazwisko Roma Stecka – pochodziła z kresów, z rodziny ziemiańskiej. Jej właściwości medialne objawiły się wcześnie, bo już w 16 roku życia: jechała tramwajem, wpatrzyła się w jakiegoś pana. Kazała mu oddać pieniądze, które zagrabił swoim wychowankom. Nieoczekiwanym wystąpieniem ocaliła uczciwość nieznanego człowieka.

Nie lubiła o sobie mówić. Mirta, to było nie tylko wspaniałe medium, to był wyjątkowo dobry i przyjazny człowiek. Brak mi jej. Podczas okupacji widywałam ją jeszcze. Teraz mogę ją tylko najżyczliwiej wspominać2.

Informacja 1:

Marian Mariański, właśc. Knake-Zawadzki, także Knake-Mariański (1888–1913), aktor, zaczął występować pod nazwiskiem Zawadzki w Krakowie, następnie w Poznaniu. Od września 1908 r. do końca życia występował w teatrach krakowskich. „Miał dobre warunki zewnętrzne (wysoki wzrost i reprezentacyjną postawę); grywał z powodzeniem role amantów i bohaterów”. Za: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973, s. 423.

Informacja 2:

Adam Wiktor Czerbak, pseud. Arski (1874–1932), magnetyzer, homeopata, mediumista, pisarz, malarz, kompozytor, a także wydawca, założyciel polskiego Towarzystwa Badań Psychicznych w Krakowie (1913), Koła Miłośników Mediumizmu (ok. 1919), Związku Homeopatów i Magnetopatów (ok. 1928) oraz – być może – Koła Miłośników Mesjanizmu. Urodził się we Lwowie. Ukończył seminarium nauczycielskie, a następnie podjął pracę w dwuklasowej szkole ludowej w małopolskich Piotrowicach (1900–1901), następnie pracował w szkole w Jaśle, a ponadto rozpoczął działalność w Polskim Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”.

W 1904 r. c. k. Rada Szkolna Krajowa mianowała Czerbaka zastępcą nauczyciela muzyki i śpiewu w męskim seminarium nauczycielskim w Starym Sączu, a następnie w 1907 r. przeniosła go na stanowisko nauczyciela prowizorycznego. W 1907 r. wyjechał do Genewy, gdzie poznał głośną wówczas w Europie metodę Émile’a Jaquesa Dalcroze’a (1865–1950). Metoda ta obiecywała rozbudzenie naturalnych sił żywotnych oraz zintegrowanie, ukształtowanie i rozwinięcie osobowości poprzez ruch połączony z muzyką i rytmem. Po powrocie próbował ją Czerbak wprowadzić do programu nauczania, co spotkało się z jeszcze większą wrogością, podobnie jak opracowane przez niego śpiewniki. Przeniesiony do Krosna Czerbak nie zabawił tam długo, bowiem już w 1912 r. uczył metody Dalcroze’a w krakowskim Instytucie Muzycznym przy ul. Św. Anny oraz w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Heleny Strażyńskiej. Czerbak legitymował się już wówczas świadectwem ukończenia kursu muzyki i rytmu w Hellerau (mieście-ogrodzie stanowiącym dzielnicę Drezna, do którego Dalcroze przeniósł swój instytut), uważany był więc za rzetelnego znawcę i pierwszego polskiego propagatora tej metody. W tym samym czasie Czerbak zaczął również zyskiwać rozgłos swoimi badaniami mediumizmu na Śląsku, a także odczytami na ten temat (m. in. Kraków 13.10.1912, 9.04.1913, Cieszyn 26 i 27.04.1913, Częstochowa 16 i 17.05.1913) oraz pokazami gimnastyki według systemu Dalcroze’a w wykonaniu swych uczennic. Z dniem 1 września 1913 r. otworzył własne seminarium muzyczne przy ul. Wiślanej 4, w którym oprócz dzieci zamożnych rodziców kształcił również, bez pobierania opłat, utalentowane dzieci z biednych rodzin. O jego pokazach „Echo Literacko-Artystyczne” pisało, że były pod każdym względem wzorowe, czym wzbudzały gorący aplauz publiczności, i dodawało, iż „jest ze wszech miar pożądanym, aby te nowe u nas gałęzie nauki zainteresowały nie tylko sfery artystyczne, ale i pedagogiczne”, bowiem ćwiczenia te, jak żadne inne, mogą wyrobić „poczucie rytmu i szlachetnego ruchu, tak znakomicie wpływającego nie tylko na estetyczne zdrowie ciała, ale i ducha”. W tym czasie Czerbak napisał także Zmartwychwstanie: misterium w 3 aktach (Kraków 1914). Spośród wygłaszanych wówczas przez Czerbaka odczytów najważniejsze okazały się dwa, stanowiące zintegrowaną całość. Pierwszy z nich przedstawiał historię i rozwój nauk tajemnych oraz proces ich przemiany prowadzący do powstania koncepcji magnetyzmu, hipnotyzmu i innych zjawisk związanych z osobami obdarzonymi medialnymi właściwościami, drugi zaś prezentował eksperymenty najbardziej znanych badaczy tych właściwości. Oba odczyty zostały wygłoszone w krakowskim Hotelu Saskim w drugim tygodniu marca 1913 r. i wzbudziły ogromne zainteresowanie. W związku z tym 15 marca Czerbak zwołał zebranie, na którym zaproponował założenie Towarzystwa Badań Psychicznych, wzorowanego na podobnych istniejących np. w Anglii, instytucjach. Spotkanie zaszczycili: Willy Reichel, autor licznych publikacji, m.in. Der Magnetismus und seine Phänomene (1892), Der Heilmagnetismus, seine Beziehungen zum Somnambulismus und Hypnotismus (1896) czy An occultist's travels (1908), oraz Rudolf Baumann (syn) z Bytomia, współpracujący z „Okkultistische Rundschau”. Zgromadzenie wybrało na przewodniczącego Adama Czerbaka, a także wyłoniło komisję, której zadaniem było opracowanie statutu. W skład komisji weszli: Czerbak, Mędrkiewicz i Krośnieński („Nowa Reforma” 1913, nr 2).
Cytat za: hasło: "Czerbak-Arski Adam" w leksykonie na portalu "Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890–1939" (odsłona 06.10.2019).

Magdalena Samozwaniec z właściwą sobie ironią pisała o Czerbaku:

Sama Solska tak pisała do swego przyjaciela, Edwarda Osmolskiego, 1 czerwca 1927 r.:

August Zamoyski zaś wspominał, jak razem z Witkiewiczem otrzymali od Czerbaka propozycję wspólnych występów:

Zestawmy wspomnienie Solskiej z kartką pocztową napisaną przez Romanę (Romę) Stecką do Witkacego5:

To, że Witkacy bywał u Mirty Noël z Tadeuszem Micińskim na seansach spirytystycznych, wiemy z listu do Czerwijowskiej z sierpnia 1912 roku:

„Miciński jest cudowny. Czytał mi swoją rzecz X. Faust7. Bywamy z nim u chiromantki Myrthy Noël”8.
Jednak wspólny seans z Marianem – wobec powyższego wspomnienia Solskiej, oraz informacji, jak śmierć Mariana Mariańskiego wpłynęła na Mirtę Noël, może oznaczać, że w kartce z 1913 roku nie chodziło o późniejszego bywalca u słynnej chiromantki, a jednocześnie przyjaciela Witkacego, Jana Mariana Hempla, a właśnie o Mariana Mariańskiego. Zapewne Witkacy poznał go podczas swego pobytu w Krakowie i romansu z Ireną Solską – jeśli był to ulubiony partner sceniczny aktorki, to nie mogli się nie znać. Można zatem przyjąć, że Witkacy z Mariańskim spędzili wspólne chwile z Mirtą Noël, podczas „dziwacznego” seansu. A oprócz tego [czy może podczas seansu?] Witkacy zrobił zdjęcie Steckiej/Noël i Mariańskiego, o które po kilku miesiącach od śmierci aktora upomniała się sama spirytystka. Czy zdjęcie mogło się zachować w zbiorach fotograficznych po Witkacym?

Tomasz Pawlak, październik 2019